صنایع‌دستی به دلیل تنوع و قیمت مناسبی که دارند، جایگزین خوبی نسبت به کالاهای لوکس و گران‌قیمت خارجی برای تأمین هدایای سازمانی و دکوراسیون خانه می‌باشند. همچنین این صنایع در رشد اقتصادی و انعکاس تمدن کشور جایگاه مهمی دارند. عمده‌فروشی نیز به عنوان یک کانال توزیع¬کنندهِ برخوردار از دانش بازاریابی، نقش مهمی در این حوزه ایفا می¬کند.
صنایع‌دستی چیست؟
اصطلاح «صنایع‌دستی»، به پردازش مواد خام به صورت دستی یا با کمک ابزارهای سادهِ دست‌ساز برای ساخت محصولات مفید یا تزئینی اشاره دارد. این محصولات که با استفاده از مواد خامی همچون خاک رس، سنگ، کاغذ و غیره ساخته میشوند (Bora, 2020)؛ اساساً فرهنگ و سنت‌های یک کشور یا منطقه را به نمایش می‌گذارند. تولید آنها به هماهنگی چشم و دست و تمرکز زیاد نیاز دارد. هر محصول دست‌ساز منحصر به فرد است؛ زیرا هر صنعتگر قدرت خود را به طور متفاوت به کار می‌گیرد، به همین دلیل هر محصول دارای ویژگی‌های متمایز است (Researchandmarkets, 2021).
تمایز «صنایع‌دستی و هنرها» و «هنرهای تزئینی و هنرهای کاربردی»
از دوران رنسانس، زمانی که وضعیت نقاشان و مجسمه‌سازان به «هنرمند» ارتقا یافت، اصطلاح «صنایع‌دستی» به عنوان یک فعالیت خلاقانه کمتر، نسبت به «هنرها« در نظر گرفته شد. ریشه و معانی متمایز اصطلاحاتی مانند «هنرها» و «صنایع‌دستی» با گسترش حوزه‌های نزدیک به هم مانند «هنرهای تزئینی» و «هنرهای کاربردی» پیچیده‌تر میشود. «هنر تزئینی» به طور سنتی شامل کارهای زینتی و عملیاتی در سرامیک، شیشه، فلز، چوب و منسوجات است. «هنرهای زیبا» صرفاً به دلایل زیبایی‌شناختی ایجاد شدند (هنر به خاطر هنر) (visual-arts-cork, 2000).
«هنر کاربردی» زمینه‌هایی از فعالیت‌های خلاقانه را توصیف می‌کند که برای طراحی و زیبایی‌شناختی اشیاء مورد استفادهِ روزمره به کار میرود (زیبا ساختن چیزهای کاربردی). همان طوری که مشاهده میشود، همپوشانی قابل توجهی بین سه حوزه تزئینی، هنرهای کاربردی و صنایع‌دستی وجود دارد (visual-arts-cork, 2000).
اهمیت صنایع‌دستی
اهمیت صنایع‌دستی را می‌توان در سه مؤلفه ترویج فرهنگ، توسعه اقتصادی و همچنین در جان بخشیدن به محیط زندگی و کسب‌وکار دانست. در ادامه به توضیح هر یک از آنها میپردازیم.
صنایع‌دستی و ترویج فرهنگ بومی کشور
صنایع‌دستی هر کشور، تمدن و فرهنگ مردم آن کشور را نشان می‌دهد و این صنایع وسیله‌ای برای نگهداری و حفظ میراث غنیِ هنریِ سنتی به همراه استعدادهایی است که با تاریخ و سبک زندگی مردم مرتبط است؛ به طوری که میراث فرهنگی غنی هند در پیچیدگی صنایع‌دستی این کشور منعکس شده است و هر صنایع‌دستی شبیه آینه‌ای است که هویت قبیله‌ای آن را منعکس می‌کند (Bora, 2020).
صنایع‌دستی و توسعه اقتصادی
صنایع‌دستی نقش حیاتی در توسعه اقتصادی یک کشور ایفا می‌کنند، زیرا آنها به عنوان یک رسانه برجسته، برای ارزآوری، جذب سرمایه لازم و ایجاد فرصت‌های شغلی عمل می‌کنند (Researchandmarkets, 2021). چنانچه صنایع‌دستی هند برای 7 میلیون صنعتگر و 67000 صادرکننده اشتغال‌زایی کرده است. این صنعتگران عموماً متشکل از زنان و سایر افراد متعلق به مناطق روستایی هند و به طور کلی اقشار ضعیف جامعه هستند که از طریق آثار هنری خلاقانه خود امرار معاش می‌کنند (Bora, 2020).
صنایع‌دستی و جان بخشیدن به زندگی
صنایع‌دستی یکی از راه‌های افزایش لذت و جان بخشیدن به زندگی و محیط کسب‌وکار است. کسل‌کننده بودن محیط خانه و کار، به احتمال زیاد به این دلیل است که طراحی غیر الهام‌بخش و رنگ‌های خسته‌کننده‌ای دارد و هیچ گونه زیبایی بصری ندارد. از طرف دیگر، اگر یک محیط، فضای شادابی داشته باشد، به احتمال زیاد به این دلیل است که طراحی منحصر به فرد و تنوع رنگی دارد. واقعیت این است که زندگی در یک محیط زیبا با مقدار مشخصی از اشیاء زیبا، به لذت انسان از زندگی می‌افزاید. صنایع‌دستی عوامل مهمی برای این ایدئال هستند و به همین دلیل ارزشمند می‌باشند (visual-arts-cork, 2000).
تفکیک صنایع‌دستی بر اساس نوع محصول
صنایع‌دستی انواع مختلفی را شامل میشود که در این بین، صنایع چوبی محبوب‌ترین نوع محصولات صنایع‌دستی در سراسر جهان هستند. از این صنایع چوبی، در ساخت ظروف آشپزخانه، وسایل تزئینی و اسباب‌بازی استفاده میشود (Researchandmarkets, 2021). در کشورهای مختلف صنایع‌دستی انواع مختلفی دارد؛ به طوری که این صنایع در هند تنوع محصولاتی از جمله صنایع‌دستی چوبی، کوزه‌های سفالی، چرم، کنف هندی، صنایع‌دستی فلزی، عصا، اجسام سنگی و عاج را شامل میشود (Bora, 2020).
جدول (1): انواع صنایع‌دستی
|
منسوجات
|
قلاب‌بافی، قلاب‌دوزی، نمد دوزی، بافندگی، توری دوزی، دستبند گرهای، گلدوزی، هنر ملیله‌دوزی، بافندگی
|
|
صنایع چوبی
|
منبت‌کاری، چوب‌تراشی، کابینت سازی، مبل‌سازی، ظروف لاکی
|
|
صنایع کاغذی
|
مدل‌سازی کاغذی، هنر اختلاط رنگ‌ها (کولاژ)، تکه بری (دکوپاژ)، هنر ساخت گل و حیوانات کاغذی اریگامی، مجسمه ساخته شده از خمیر کاغذ
|
|
صنایع‌دستی سفالی و شیشه‌ای
|
سرامیک (سفال، ظروف سنگی، چینی)، هنر موزاییک، منجوق سازی شیشه، هنر شیشه‌سازی، حکاکی شیشه
|
|
جواهرات
|
کارهای فلزی که شامل فرایندهایی مانند منبت‌کاری، برجسته‌نمایی، حکاکی، میناکاری (لعاب دادن)، دانه‌بندی و زردوزی
|
|
نمونههای دیگر
|
سبدبافی، عروسک‌سازی، میناکاری، طرح گل، جواهرسازی، چاقوسازی، کار چرم
|
Source: visual-arts-cork, 2000
.
مصرف‌کنندگان صنایع‌دستی
بر اساس استفاده نهایی، بازار صنایع‌دستی به دو بخش مسکونی (Residential) و تجاری (Commercial) تقسیم میشود. در حال حاضر، بخش مسکونی بر بازار تسلط دارد و بیشتر لوازم‌خانگی، مبلمان، جواهرات، منسوجات خانگی را شامل میشود (Expertmarketresearch, 2021).
.
شکل (1): مصرف‌کنندگان نهایی صنایع‌دستی
Source: expertmarketresearch, 2021
.
بازار مصرف محصولات صنایع‌دستی در جهان
آسیا و اقیانوسیه، آمریکای شمالی، اروپا، خاورمیانه و آفریقا و همچنین آمریکای لاتین از مصرف‌کنندگان صنایع‌دستی محسوب میشوند. آمریکای شمالی تسلط آشکاری در بازار نشان می‌دهد، زیرا مصرف‌کنندگان این منطقه تمایل دارند تا به میزان قابل توجهی برای صنایع‌دستی، از جمله جواهرات دست‌ساز، پوشاک و لوازم‌خانگی دست‌ساز هزینه کنند (Researchandmarkets, 2021).
.صنایع‌دستی با حضور تعداد زیادی از تولیدکنندگان کوچک و بزرگ ماهیتی پراکنده دارد. برخی از بازیگران پیشرو و فعال در این بازار، شامل صنایع‌دستی آسیایی، گروه شرکت‌های فکیه، هنر و صنایع‌دستی شاندونگ لایژو، ده هزار روستا، دونگ هانام و همچنین صنایع‌دستی و هنرهای بومی میشوند. همچنین باید این نکته را خاطر نشان کرد که بازار جهانی صنایع‌دستی در پنج سال آینده رشد قابل توجهی خواهد داشت (Researchandmarkets, 2021).
آشنایی با صنایع‌دستی ایران
صنایع‌دستی ایران که منعکس کننده فرهنگ و تمدن مردم ایران است، جایگاه بالایی در صنایع‌دستی جهان دارد. ایران در میان کشورهای منطقه از یک سو از تنوع بالایی در صنایع‌دستی برخوردار است و از سوی دیگر تعداد شهرها و روستاهای ایران که ثبت جهانی شدند، بیش از سایر کشورهاست (سالاری، 1400). حتی رد پای صنایع‌دستی ایران را می‌توان از زمان جاده ابریشم و گذشته‌های دورتر مشاهده کرد. امروزه صنایع‌دستی ایران زینت‌بخش بسیاری از موزه‌های جهان است و مهم‌تر اینکه صنایع‌دستی ایران در بین عتیقه‌فروشان، با قیمت‌های نجومی معامله میشوند (روزنامه تجارت، 1400).
.
ویژگی‌های صنایع‌دستی ایران
- انجام بخشی از مراحل اساسی تولید توسط دست و ابزار وسایل دستی
- خلاقیت در تولید هر محصول
- تأمین مواد اولیه از منابع داخلی
- داشتن بار فرهنگی (استفاده از نگاره‌ها و رنگ‌آمیزی‌های بومی و سنتی)
- عدم تشابه فراورده‌های تولیدی با یکدیگر
- دارا بودن ارزش افزوده بالا
- قابلیت توسعه در مناطق مختلف
- قابلیت انتقال فنون طبق روش استاد و شاگرد (سفر می، 1396)
- قرار گرفتن در یکی از سه قطب برتر صنایع‌دستی جهان
- ناچیز بودن آسیب این صنعت در مقایسه با صنایع ماشینی و مدرن (بهزادی منش، 1400).
- .
.
تفکیک انواع صنایع‌دستی در ایران
در حالت کلی صنایع‌دستی را می‌توان به سه دسته صنایع‌دستی هنری، هنری-مصرفی و مصرفی تقسیم کرد (بهزادی منش، 1400). در ادامه به انواع محصولات صنایع‌دستی اشاره میشود.
.
جدول (2): انواع صنایع‌دستی ایران
|
بافته‌های داری
|
قالی (قالی تمام پشمی، پشم ابریشم، کرک ابریشم، گل‌ابریشم، ابریشمی، تمام ابریشمی).
گلیم (دو رو (ساده، پود بافت و تخت بافت) ، یک رو (سوماک، پود پیچ و سوزنی)، یک رو با ترکیبی از بافته‌های قالی و گلیم همچون گلیم نقش برجسته ایلام).
زیلو، گبه
|
|
دست‌بافته‌های دستگاهی
|
جاجیم (جاجیم، جاجیم چه، گلیم چه متکاذین، چنته، موج، ماشته و اهرامی).
پلاس
پارچه‌ها (الف. پارچه‌های فاخر مانند: زری، مخمل، مخمل نقش برجسته، ترمه، دارایی، پارچه ابریشمی بافت کلات نادری، پارچه ابریشمی بافت قاسم‌آباد رودسر و شال. ب. سایر پارچه‌ها مانند: عبا، برک کرباس، متقال، ارمک، شمد، شعر، احرامی، چادرشب، روفرشی، پرده‌ای).
|
|
رودوزیهای سنتی
|
دوخت روی پارچه (سوزن‌دوزی، پته‌دوزی، بخارا دوزی، نقش دوزی، نواردوزی، ملیله‌دوزی، گلابتون دوزی، خوس دوزی، زرتشتی دوزی، قلاب‌دوزی).
دوخت داخل پارچه (چشمه‌دوزی، سکمه‌دوزی).
الحاق مواد دیگر به پارچه (قیطان‌دوزی، ده یک دوزی، پیله‌دوزی، آجیده دوزی، منجوق‌دوزی، پولک‌دوزی، سکه دوزی، زغره دوزی، نقده‌دوزی، تکه‌دوزی).
نقده‌دوزی، زرتشتی دوزی، گلابتون دوزی
|
|
هنرهای فلزی
|
دواتگری، حکاکی روی فلز، قلم‌زنی، مشبک‌کاری، ملیله‌کاری، زرگری، چلنگری، ریخته گی، زیور سازی، آثار فلزی ترکیبی.
کوفته گری (طلاکوبی، نقره‌کوبی، مس‌کوبی).
|
|
میناسازی
|
مینای نقاشی، مینای خانه‌بندی، مینای مرصع
|
|
سفالگری
|
سفال بدون لعاب (سفالگری با دست، چرخ‌کاری، نقش برجسته سفالی).
سفال لعاب‌دار (سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب).
کاشی (هفت‌رنگ، معرق، زرین‌فام، مینایی، معقلی).
سفال مینایی، سفال زرین‌فام، خرمهره، بدل‌چینی.
|
|
آبگینه
|
انواع شیشه‌گری
|
|
هنرهای مرتبط با چوب
|
منبت‌کاری (خراطی، کنده‌کاری، ساز سازی، آروسی سازی، مشبک‌کاری، گره چینی، سوخت روی چوب، درودگری، نازک‌کاری چوب، معرق-منبت، معرق چوب).
خاتم‌سازی.
|
|
هنرهای مرتبط با سنگ
|
مشبک سنگ (خراطی سنگ، معرق سنگ، حکاکی سنگ، مرصع).
فیروزه کوبی، سنگ‌تراشی.
|
|
نگارگری
|
نگارگری کتاب و مرقعات (تذهیب، تشعیر و گل و مرغ).
طراحی سنتی (طراحی قالی و گلیم، طراحی قلمی، ترسیمات ناخنی، گره کشی).
|
|
چاپهای سنتی
|
چاپ روی کاغذ (سنگی).
چاپ روی پارچه (قلمکار، کلاقهای یا باتیک، گره‌خورده یا دارایی).
|
|
حصیربافی
|
بوریابافی، چیغ بافی، مروار بافی، بامبو بافی
|
|
نمدمالی
|
استفاده از آن برای تولید انواع فرش، زیرانداز و پتو
|
|
پوستین‌دوزی
|
سراجی و حکاکی روی چرم
|
|
رنگ‌سازی و رنگرزی سنتی
|
رنگ‌های گیاهی، حیوانی، معدنی، شیمیایی، مرکب‌سازی
|
|
پوشاک سنتی
|
بالاپوش‌ها، چاروق، چموش، کلاش و گیوه
|
|
نمونههای دیگر
|
صنایع کاغذی (کتاب سازی، صحافی، جلدسازی، کاغذبری).
صنایع‌دستی دریایی (تراش دادن صدف و نقاشی بر آن).
صنایع‌دستی هنری (مقرنس‌کاری، گچ‌بری، آینه‌کاری، نقاشی سنتی دیواری، آجرکاری و ساروج بری).
معماری، نقاشی و حکاکی روی استخوان، آلات موسیقی و سازهای سنتی
|
منبع: مجله سفر می، 1396 و بهزادی منش، 1400
.
پرفروش‌ترین صنایع‌دستی ایران
صنایع دست‌بافت ایران، از مهم‌ترین صنایع‌دستی محسوب میشوند که نقش مهمی در رونق صادرات دارند و مشهورترین نوع صنایع‌دستی ایران هستند. این صنایع به دو دسته، بافته‌های داری و صنایع‌دستی دستگاهی تقسیم میشوند. در این بین، بافته‌های داری ایران همچون فرش یا قالی ایرانی از شهرت جهانی برخوردار هستند و این فرش‌های ایرانی با انواع پشم، ابریشم، گل‌ابریشم یا با ترکیب نخ‌ها بافته میشوند. صنایع چوبی، ظرف‌های مسی و شیشه‌ای، مصنوعات سرامیکی و سفالی، میناکاری و زیورآلات دست‌ساز و قلاب‌دوزی از دیگر صنایع‌دستی پرفروش در شهرهای مختلف ایران به شمار می‌روند (بهزادی منش، 1400).
.
ارزش بازار صادراتی صنایع‌دستی ایران و جهان
قالی، صنایع مسی، سفالگری، نمدی، قلمکاری و میناکاری از محصولات پرطرفدار ایرانی در جهان محسوب میشوند که به کشورهای عراق، ترکیه، امارات، چین، کره جنوبی، اندونزی، افغانستان و کشورهای اروپایی صادر میشوند (بهزادی منش، 1400). ارزش صادرات صنایع‌دستی ایران به جهان حدود 131 میلیون دلار است که کمتر از 0.5 درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده است و نسبت به سال‌های گذشته روند کاهش را نشان می‌دهد (نود اقتصادی، 1400 و خبرگزاری ایمنا، 1400). این در حالی است که ارزش بازار صنایع‌دستی در جهان روند افزایشی را طی می‌کند و در سال 2020 به حدود 647 میلیارد دلار رسیده است (expertmarketresearch, 2021).
جدول (3): صادرات صنایع‌دستی ایران به برخی از کشورهای هدف
|
بازار هدف
|
نوع کالا
|
ارزش دلار
|
|
عراق
|
سایر نقره‌آلات حتی آبکاری شده ، روکش شده یا پوشش شده با سایر فلزات گران‌بها صنایع‌دستی غیر مذکور، پنجره، آغشته و فریم آنها از چوب صنایع‌دستی غیر مذکور
|
7.227
|
|
چین
|
اشیاء تزئینی از چوب صنایع‌دستی شامل خراطی، معرق، مشبک، نازک‌کاری، منبت، نقاشی روی چوب و خاتم
|
4.433
|
|
قطر
|
مصنوعات از مس فیروز کوب، صنایع‌دستی
|
3.840
|
|
المان
|
پنجره، آغشته و فریم آنها از چوب صنایع‌دستی غیر مذکور
|
3.420
|
|
امارات
|
صنایع‌دستی قواره بری (با نقش گردان و منحنی)، اشیاء تزئینی از چوب صنایع‌دستی شامل خراطی، معرق، مشبک، نازک‌کاری ، منبت ، نقاشی روی چوب و خاتم
|
945
|
|
کانادا
|
اشیاء تزئینی از چوب صنایع‌دستی شامل خراطی، معرق، مشبک، نازک‌کاری، منبت، نقاشی روی چوب و خاتم
|
140
|
|
کویت
|
اشیاء تزئینی از چوب صنایع‌دستی شامل خراطی، معرق، مشبک، نازک‌کاری، منبت، نقاشی روی چوب و خاتم
|
188
|
منبع: سولوتیس، 1400
چشم‌انداز جهانی بازار صنایع‌دستی
گسترش کانال‌های مختلف تجارت الکترونیک، دسترسی به صنایع‌دستی را برای مصرف‌کنندگان راحت‌تر کرده است. این امر افزایش فروش کالاهای صنایع‌دستی در سراسر جهان را به دنبال دارد. تقاضای شدید از دفاتر، بیمارستان‌ها و هتل‌ها نیز در رشد بازار مؤثر است. علاوه بر این، صنعت رو به رشد گردشگری فرصت‌های گسترده‌ای را در اختیار صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع‌دستی محلی قرار می‌دهد تا محصولات تولید شده را به گردشگرانی بفروشند که تمایل دارند هزینه قابل توجهی برای اقلام صنایع‌دستی بپردازند. این صنعت به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری کم، در مناطق در حال توسعه مانند هند، چین و افغانستان در حال شکوفایی است. پیش‌بینی میشود که بازار صنایع‌دستی در دوره سال‌های 2027-2022 شاهد رشد 10.9 درصدی باشد و از 647 میلیارد دلار سال 2020 به 1.204 میلیارد دلار در سال 2026 برسد (expertmarketresearch, 2021).
چالش‌های صنایع‌دستی ایران
امروزه تولیدکنندگان صنایع‌دستی ایران با مشکلاتی همچون بازاریابی، ورود محصولات مشابه خارجی به کشور، عدم بسته‌بندی و شناسنامه‌دار کردن مناسب برای محصولات صنایع‌دستی مواجه هستند (دنیای اقتصاد، 1399). همچنین به دلیل عدم برند سازی و بازاریابی نامناسب، صنایع‌دستی جعلیِ تولید شده از سوی برخی از کشورهای جهان همچون چین، به نام صنایع‌دستی ایران در بازارهای بین‌المللی به فروش می‌رسد (سولوتیس، 1400). این امر، ضمن خدشه به اعتبار صنایع‌دستی ایران، باعث کاهش بازار صنایع‌دستی ایران در داخل و خارج از کشور و همچنین کاهش درآمد تولیدکنندگان داخلی میشود.
.
لزوم توجه به عمده‌فروشی‌ها در صنایع‌دستی
با توجه به اهمیت صنایع‌دستی در رشد اقتصادی و فرهنگی کشور و همچنین چشم‌انداز رشد مناسب آن در آینده، سامان بخشیدن به این صنعتی که با چالش‌هایی روبه‌رو است، ضرورت دارد. به همین دلیل عمده‌فروشان صنایع‌دستی به دلیل برخوردار بودن از تخصص و دانش بازاریابی می‌توانند این مشکلات را رفع کنند، به طوری که عمده‌فروشان از یک سو با بازاریابی و بسته‌بندی مناسب زمینه را برای سوددهی بیشتر تولیدکنندگان فراهم می‌کنند و از سوی دیگر با شناسنامه‌دار کردن این دسته از محصولات می‌توانند محصولات اصیل و با کیفیت ایرانی را در اختیار مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی قرار دهند. لذا عمده‌فروشان می‌توانند نقش مهمی در حفظ فرهنگ و نام ایرانی و حمایت از تولیدکنندگان و ارائه محصولات اصیل ایرانی به مصرف‌کنندگان داشته باشند.
خرید صنایع‌دستی از فروشگاه‌های آنلاین
ظهور فروشگاه‌های آنلاین و گسترش کانال‌های مختلف تجارت الکترونیک باعث شده است که عمده‌فروشان نیز مانند سایر کسب‌وکارهای دیگر، فعالیت خودشان را در بستر اینترنت قرار دهند تا شرایط را برای دسترسی راحت‌تر مصرف‌کنندگان فراهم کنند. فروشگاه‌های آنلاین زیادی در کشور وجود دارند که محصولات خود را علاوه بر خرده‌فروشی، به صورت عمده نیز در اینترنت به فروش می‌رسانند. برای نمونه می‌توان به فروشگاه‌های صنایع‌دستی آرکارنو و کافه کادو اشاره کرد.
.
منابع
منابع فارسی
- بهزادی منش، مینا، 1400، بهترین صنایع‌دستی ایران کدم‌اند؟، قابل دسترسی در: kojaro.com/2021/
- خبرگزاری ایلمنا، 1400، جزئیات صادرات صنایع‌دستی در سال گذشته، قابل دسترسی در: imna.ir/news/502912/
- دنیای اقتصاد، 1399، جایگاه مغفول صنایع‌دستی در صادرات غیرنفتی، قابل دسترسی در: donya-e-eqtesad.com/
- روزنامه تجارت، 1400، صنایع‌دستی، ظرفیت بربادرفته اقتصاد، قابل دسترسی در: pishkhan.com/
- سالاری، مسعود، 1400، هفته بین‌المللی صنایع‌دستی؛ آیا سهم ناچیز ایران از صادرات جهانی افزایش می‌یابد؟، قابل دسترسی در یورو نیوز: https://per.euronews.com/
- سولوتیس، 1400، بهترین بازار برای صادرات صنایع‌دستی ایران، قابل دسترسی در: https://solotis.ir/blog/
- مجله سفر می، 1396، انواع صنایع‌دستی ایران و ویژگی‌هایشان، قابل دسترسی در: safarme.ir/blog/
- نود اقتصادی، 1400، سقوط ۶۳ درصدی صادرات فرش و صنایع‌دستی ایران در دولت روحانی، قابل دسترسی در: 90eghtesadi.com/Content/
منابع انگلیسی
- Bora, Kritika, 2020, Handicrafts in India – Checkout the variety and craftsmanship, available in: https://yehaindia.com/handicrafts-in-india-you-sure-would-want-to-own-one-of-those-pieces/
- Expertmarketresearch, 2021, Global Handicrafts Market Outlook, available in: https://www.expertmarketresearch.com/reports/handicrafts-market
- Researchandmarkets, 2021, Handicrafts Market: Global Industry Trends, Share, Size, Growth, Opportunity and Forecast 2021-2026, available in: https://www.researchandmarkets.com/reports/5311717/handicrafts-market-global-industry-trends
Visual, 2000, Crafts: History & Types, available in: http://www.visual-arts-cork.com/crafts-history-types.htm